Mijn pony Purple heeft ontploffingsgevaar.
Als ik haar ga longeren gebeurt het regelmatig dat ze out of control is. En als dat gebeurt trekt ze niet gewoon een sprintje. Ze gaat plat door de bocht, komt met vier benen los van de grond en weet dan haar achterbenen tegelijk nog naar achteren te gooien. Wat best bijzonder is, want wie Purple kent weet dat ze de rust zelve is. Het prototype energysaver. Ik denk dat haar foto bij dit woord op Wikipedia staat.
Toen we begonnen met haar in te rijden maakte dit gedrag aan de longeerlijn me best wat voorzichtig. Ondanks dat ze onder het zadel nog nooit een stap verkeerd heeft gedaan, wist ik wel tot welke exorbitante sprongen en bewegingen ze in staat is. En als ze het aan de longeerlijn doet, waarom zou ze het dan onder het zadel niet proberen?
En dat is nou precies de juiste vraag om hierover te stellen!
Het antwoord op deze vraag is redelijk simpel. Ze probeert het niet onder het zadel, omdat ze aan de longeerlijn ook niks ‘probeert’. Haar ontploffing is een uiting van de fysiologische processen die in haar lichaam geheel automatisch gebeuren als ik haar ga longeren. En waar ik deze processen aan de longeerlijn simpelweg niet herkende, heb ik er onder het zadel altijd heel veel aandacht voor. Ik ben met rijden altijd bezig met het loslaten van spanning als er spanning is opgebouwd. Want dat fysiologische proces dat automatisch gebeurt, dat maakt spanning aan. En als er de gelegenheid voor is, vloeit deze spanning ook weer af. Maar wat als die gelegenheid er niet is, of niet gegeven wordt aan het paard? Dan ontstaat ontploffingsgevaar.
Ik kan me voorstellen dat dit simpele antwoord een kleine toelichting behoeft. Want nu ik het zie, is het overduidelijk. Maar heel eerlijk: het heeft me 20 jaar met mijn Joy en 2,5 jaar met Purple gekost om erachter te komen.
Het autonome zenuwstelsel monitort constant of er gevaar dreigt. Als zich een potentieel gevaar voordoet, zoals een bewegende grasspriet, brengt het zenuwstelsel het lichaam van het paard in een staat van paraatheid. Het hoofd gaat omhoog, de spieren spannen, de mond gaat op slot, alleen de hersendelen die nodig zijn blijven aan: zonder dat het paard iets kan beïnvloeden, gebeurt er van alles in het lijf en de hersenen.
De hele dag gaat het systeem van ontspannen, lekker met de kudde rondwandelen in de wei, naar alert, wie loopt er langs de wei, en weer terug. Soms is er reden om een sprintje te trekken, als het gevaar serieus lijkt. De bakkabouters gaan op pad bijvoorbeeld. Maar als die weg zijn kan er weer lekker gerelaxt worden en wordt het lichaam daarop weer aangepast: de neus kan weer in het gras, er komt weer speeksel in de mond, de spieren ontspannen en hersenactiviteit wordt weer aangezet. In het dagelijks leven zijn er heel wat ups & downs, waar het zenuwstelsel prima in kan schakelen.
Ook als het paard in een situatie komt die te overweldigend is, reageert dit autonome zenuwsysteem. Voor zo’n moment is de zogenaamde freeze respons beschikbaar. In de natuur is dit het moment dat het paard is gevlucht voor het roofdier, heeft gevochten om het van zich af te schudden, maar het roofdier gewonnen lijkt te hebben. Het autonome zenuwstelsel zorgt ervoor dat het lijf minder gevoelig wordt en het bewustzijn grotendeels wordt uitgeschakeld, zodat het paard fysiek en mentaal weinig meekrijgt van de ellendige situatie. Lichaam en brein gaan in shutdown. Feitelijk best goed geregeld, want tot leeuwenvoer gedegradeerd worden is niet de leukste ervaring kan ik me voorstellen.
Ondanks dat er in onze gedomesticeerde wereld geen roofdieren zijn, kan het paard elementen van de training – of gewoon ontmoetingen in het dagelijks leven – als zo overweldigend ervaren dat het zenuwstelsel deze zelfde staat van shutdown activeert in het lijf en de hersenen. Overigens gebeurt dit niet voordat er een (subtiele) poging is gedaan om te vluchten of te vechten. Aangezien de shutdown wordt geactiveerd, waren deze vlucht- en vechtpoging zonder succes. Vaak omdat wij dit voorkomen of de signalen niet herkennen. En niet altijd onterecht: een vluchtend of vechtend paard in de mensenwereld is een fors gevaar.
Maar deze shutdown, de freeze respons, is dus de allerlaatste fase op de angstladder die wordt geactiveerd. Als er geen enkele uitweg meer lijkt te zijn. Het paard vlucht, vecht en daarna bevriest het. Flight => fight => freeze: de drie F’en. Opbouw gaat in principe in deze volgorde. Echter, als het paard vaak genoeg heeft gemerkt dat vluchten of vechten geen zin heeft, gaat de sprong naar de shutdown steeds sneller. En het moment waarop dit gebeurt is steeds eerder. Paarden kunnen ook structureel in een staat van shutdown zijn.
Tegenstrijdig genoeg, is het effect van de freeze respons – het stilstaan, de ogenschijnlijke rust, het zogenaamde bomproof zijn – dat wat wij mensen erg kunnen waarderen. Hoe fijn is het als je paard wel stil blijft staan met opstappen, hoe leuk om dat zeiltje over je paard te kunnen trekken of met die zweep langs je paard te zwaaien zonder reactie! Heel veel beter dan een bokkend of een rennend paard.
Belangrijk om in gedachten te houden: een paard dat het verzet in de training opgeeft, geeft dus niet de garantie dat de spanning ook weg is. Na vechten komt immers bevriezen. Dit moment van opgeven van verzet gebeurt ook op het moment dat de leeuw het paard gevangen heeft. Maar in deze staat is de spanning die in het lichaam is aangemaakt om te vluchten en vechten nog volop aanwezig. Het lijf heeft die spanning alleen niet voor dit doel kunnen inzetten, want het lijf en het brein zijn in meer of mindere mate geïmmobiliseerd. En die nog aanwezige spanning geeft een onvoorspelbaar ontploffingsrisico.
Zonder belemmeringen is het zenuwstelsel prima in staat om te resetten na een moment van alertheid of na een vluchtmoment. Up & down volgen elkaar constant op. Zelfs de freeze-status kan weer afvloeien naar nul. Mocht er toch een moment zijn waarin het paard nog de kans ziet te ontsnappen vecht het zich los en vlucht het ervandoor. Freeze => fight => flight: dezelfde weg terug als waarin het is opgebouwd. Door de actie uit te voeren waarvoor het lichaam zichzelf had geactiveerd wordt de spanning die is opgebouwd ook voor dit doel gebruikt: trappen en rennen. Hierdoor is er na de actie ruimte voor ontspanning.
Als het paard zich weer bij de kudde heeft weten te voegen gaat het paard kauwen en likken, zucht het eens diep of gooit er een lekkere gaap uit en alles is weer zoals het moet zijn. De spanning staat weer op nul. Het zenuwstelsel is gereset. Alles is weer down. Klaar om een volgende up aan te kunnen.
En dat laatste is precies wat paarden in de gedomesticeerde wereld niet altijd kunnen: het zenuwstelsel resetten. Enerzijds omdat spanning bij een paard niet altijd als zodanig herkend wordt door de mens, anderzijds omdat het gedrag dat natuurlijk gezien nodig is om de spanning af te vloeien teveel risico geeft. Tenzij hier actief aandacht aan wordt besteed in de training en omgang met het paard, kan deze spanning aanwezig blijven en vindt er geen reset plaats.
Zonder reset kan het paard in een staat van overspanning van het zenuwstelsel terecht komen, of in een structurele staat van shutdown. Als er sprake is van overspanning weten mensen dit vaak nog wel te herkennen in het paard. Dit zijn paarden die openlijk communiceren over dat wat ze spannend vinden of dat wat ze niet willen. Het wordt – eigenlijk jammer genoeg – niet altijd gewaardeerd. Want het geeft enorm veel informatie waar je mee kunt werken. Paarden die in shutdown zitten echter, die uiten zich niet meer.
En daarom zit in die groep het onvoorspelbare ontploffingsgevaar.
Een shutdown paard lijkt zich van niks iets aan te trekken, ze zijn onverstoorbaar. Het zijn ook vaak de paarden die wat flegmatiek, redelijk lui en weinig atletisch lijken. Kijkend naar de fysiologische processen die zich in het lijf afspelen zijn deze paarden gewoon niet in staat om vlot te reageren, actief te zijn of soepel te bewegen. Het systeem streeft immers naar minder gevoeligheid en naar het waarnemen van zo min mogelijk prikkels. Zodat je niet doorhebt dat je wordt opgegeten.
Het zijn de paarden waarop je een zweep kapot kunt slaan, zonder dat ze met hun ogen knipperen. Precies een van de signalen van shutdown: het paard knippert niet meer. Maar ook de onbeweeglijke oren, een puntige kin, een strakke mond, de halfhoge halshouding of kleine trekjes rondom de neus bijvoorbeeld, verraden de staat waarin een paard zich bevindt.
Ondanks dat het tamme gedrag dat een shutdown paard laat zien zeker aangenaam kan zijn, is het riskant. Aangezien de weg uit de shutdown door de vecht- en vluchtfase gaat, kan zo’n paard ogenschijnlijk uit het niets ontploffen. Als het paard een trigger krijgt dat er toch gevlucht kan worden, dat opgegeten worden toch vermeden kan worden, dan komt al die energie naar buiten. Eigenlijk zouden we heel blij moeten zijn als dit gebeurt, want het paard gaat naar een lagere trede op de angstladder. En het zenuwsysteem wordt iets gereset. Heel positief dus. Het paard is op weg naar ontspanning. Je moet alleen die bokken die je niet zag aankomen even uitzitten. Dat wel.
Gelukkig weet ik ondertussen dat je in de training en de omgang actief aandacht kunt besteden aan het afvloeien van de opgebouwde spanning. Want goed nieuws: dat kan. Ook onze paarden kunnen leren dat na een up een down kan komen. Niet alleen kan ontploffingsgevaar daarmee worden voorkomen, het levert ook een lijf op dat zonder belemmering van vastzittende spanning kan bewegen, vanuit een mindset die tot leren in staat is.
Terug naar het ontploffingsgevaar van Purple aan de longeerlijn.
Waar ik altijd dacht dat Purple heel ontspannen stil stond te wachten op een vraag om te gaan bewegen, stond ze in shutdown. Ergens heb ik dus signalen gemist. Want ze heeft zonder twijfel aangegeven dat wat ik vroeg haar teveel was. Als ik eerlijk ben, ik heb ze niet eens allemaal gemist. Wel anders geïnterpreteerd toen.
Ze zal vast in eerste instantie haar hoofd hebben afgewend en niet stil hebben willen staan. Signalen die ik ooit zeker weten niet op juiste waarde wist te schatten, als ik ze al zag. Ik weet nog wel dat ze haar buik een paar keer heeft laten zien terwijl ze op haar achterbenen stond. En dit duidelijkste signaal, het steigeren, dat zag ik zeker wel. Ik zag het alleen als ongehoorzaamheid. De link met spanning had ik eerder niet gelegd.
Dus in plaats van haar gedrag te zien als een uiting van opbouwende spanning, waarbij vluchten en vechten van nature het passende gedrag zijn, heb ik haar signalen gemist of genegeerd en haar belemmerd uiting te geven aan deze spanning. Waar Purple de eerste keren nog een poging deed om te vluchten en/of te vechten, wist ze na verloop van tijd dat de enige uitkomst in deze situatie de shutdown is. Op den duur ging ze voorbij aan haar poging mij duidelijk te maken dat dit echt veel spanning bij haar gaf en schakelde haar systeem al zodra er sprake was van longeren over naar shutdown. Wat je niet ziet, dat is er niet.
En ondanks dat het klinkt als een hele nare staat van zijn, is het voor het paard op dat moment niet oncomfortabel. Ik denk dat Purple gewoon mentaal vertrekt naar haar happy place. Weg van de werkelijkheid. Dus als het voor het paard eigenlijk prima is in die shutdown, waarom vind ik het dan niet wenselijk?
Ten eerste omdat er vanuit deze staat van zijn dus zeer onvoorspelbaar gedrag kan ontstaan. Bij Purple aan de longeerlijn in de vorm van vreselijke bokken en plat door de bocht, waarbij een uitglijder niet is uitgesloten. Ten tweede omdat een gespannen lijf en brein niet in staat zijn optimaal te leren en soepel te bewegen. Wat ik bij Purple met longeren terugzie in minimale reactie op de hulpen, traagheid en een weinig atletische beweging.
Eigenlijk moet ik zeggen terugzag. Want nu ik weet wat ik zie kan ik ermee aan de slag. Niet makkelijk, als een paard zo snel naar lala-land vertrekt als je met een longeerlijn aankomt. Maar oefening baart kunst en geduld is een schone zaak. Stukje bij beetje lukt het om haar in het hier en nu te houden en verdwijnt haar behoefte om zich af te sluiten. We hebben al mooie longeerstukjes gedaan ondertussen.
En ik snap dat de freeze een gevoel van veiligheid kan geven, want na bokken en rennen is een immobiel paard zeker prettig. Het riskante ontploffingsgevaar erachter alleen niet natuurlijk. Ik ben ook heel blij dat ik Purple met het rijden heb geleerd dat na de ups een down mag komen. Zodra ik haar stilzet gaat het hoofd omlaag, gaat ze kauwen en likken, zucht ze diep en vaak gaat ze ook al snel op rust staan. Ontspanning, reset, down. Klaar voor de volgende vraag.
Maar het mooiste van inspelen op dat wat het paard aangeeft is nog wel dat je in de vierde ‘F’ terecht kan komen. Namelijk die van Friend. En die status kan een rem leggen op de behoefte om te vluchten en dus ook om te vechten. In plaats van dat het paard het gevoel heeft op zichzelf te moeten besluiten of een dreiging vluchtwaardig is, checkt het paard bij zijn mens. Stilstaan, niet in een staat van angst, maar uit een gevoel van veiligheid bij de mens.